De impact van gezichtsherkenning: een gezicht als bewijs voor criminaliteit

In het voorjaar van 2019 staat de dan 24-jarige Thomas (niet zijn echte naam) voor de rechter. De verdenking: hij zou bij een geldautomaat vele honderden euro's hebben opgenomen met een pinpas die niet van hem was. Het bewijs: zijn gezicht.

Anderhalf jaar eerder legt een bewakingscamera bij een geldautomaat in Rotterdam vast hoe iemand midden in de nacht 1.750 euro pint.

De politie krijgt de camerabeelden in handen. In het Centrum voor Biometrie worden meerdere momentopnames door het gezichtsherkenningssysteem CATCH gehaald. Zo hoopt de politie de verdachte te kunnen identificeren.

Een aantal beelden blijkt ongeschikt: CATCH kan de gezichten niet goed registreren om ze te vergelijken met de foto's in de omvangrijke gezichtendatabase. Andere beelden leveren geen herkenning op, maar in één geval is het raak: een match. Het lijkt erop dat degene die op 5 augustus 2017 om 2.31 uur bij de geldautomaat is gefilmd, ook in de politiedatabase staat: Thomas.

Nadat ook twee onderzoekers de gezichten met elkaar vergelijken, concludeert het Centrum voor Biometrie dat Thomas veel overeenkomsten en geen significante verschillen vertoont met de persoon die om half drie 's nachts pint. De conclusie is een indicatie, staat in het rapport, dat door NU.nl is ingezien. De politie sluit namelijk nooit helemaal uit dat het toch om iemand anders kan gaan.

De match is voor het Openbaar Ministerie (OM) reden om Thomas voor de rechter te dagen. Justitie beschuldigt hem niet alleen van diefstal en witwassen, maar ook van lidmaatschap van een criminele organisatie. De rechtszaak is onderdeel van een groter onderzoek naar een bende die bankrekeningen plundert.

Rechters varen niet blind op gezichtsherkenning
"Ho eens even", blikt Thomas' advocaat Cem Kekik terug. "De officier van justitie gaat hier veel te snel. Het OM wijst naar mijn cliënt en zegt: hij is de pinner én heeft meegedaan aan een criminele organisatie."

"Ik weet niet eens zeker of die pinner daadwerkelijk mijn cliënt is. Pas als dat vaststaat, moet ook nog bewezen worden dat hij zich schuldig heeft gemaakt aan diefstal en witwassen en dat hij meedoet met die bende."

De drie rechters die over de zaak gaan, hebben ook hun twijfels. Zij laten zich niet door de match overtuigen. Die is voor hen onvoldoende om vast te stellen dat Thomas daadwerkelijk de pinner is.

Het oordeel van de twee politieonderzoekers ziet de rechtbank ook niet als bewijs dat hij zich schuldig heeft gemaakt aan strafbare feiten. Omdat ander bewijs ontbreekt, wordt hij vrijgesproken. Er volgt geen hoger beroep.

"Je ziet hier dat de rechters terughoudend zijn om op basis van een gezichtsherkenning uitspraak te doen", reageert onderzoeker en hoogleraar Joris van Hoboken. Hij trekt de rechtmatigheid van CATCH in twijfel nu uit onderzoek van NU.nl blijkt dat verdachten die onschuldig blijken, structureel in de achterliggende gezichtendatabase blijven hangen.

Politie maakt minder dan honderd matches per jaar
De politie maakt per jaar minder dan honderd matches met CATCH. In het eerste jaar dat gezichtsherkenning werd toegepast, gebeurde dat 93 keer. In 2018 en 2019 maakte de politie 82 en 98 matches.

De cijfers over 2020 zijn nog niet bekend, behalve dat de gezichtendatabase met verdachten en veroordeelden in dat jaar is gegroeid naar 1,4 miljoen personen. Hoe vaak een match tot een aanhouding of veroordeling leidt, is op dit moment onduidelijk.

"Hier schrik ik van", zegt Jair Schalkwijk van Controle Alt Delete, een organisatie die het handelen van de politie kritisch volgt. "Minder dan honderd matches per jaar is een hele lage opbrengst van zo'n grote database. En dan weten we na een match nog niet eens of het daadwerkelijk dezelfde persoon is."

Volgens Schalkwijk moet er een betere discussie gevoerd worden over de afwegingen om gezichtsherkenning te gebruiken. "Ik zie heel goed wat het opsporingsbelang kan zijn", zegt hij. "Maar weegt CATCH op tegen de privacyinbreuk, de risico's dat dingen fout kunnen gaan en de impact op de maatschappij?"

Verantwoording: advocaat Cem Kekik gaf NU.nl inzage in documenten en vertelde meer details over de rechtszaak, op voorwaarde dat het artikel niet herleidbaar zou zijn naar zijn voormalig cliënt. De identiteit van deze man is bij de redactie niet bekend, omdat dat niet relevant is voor het artikel. De naam Thomas is in overleg verzonnen. Ook het OM is de kans gegeven om op de zaak terug te blikken, maar maakte daar geen gebruik van.