Was het tekort aan mondkapjes te voorkomen geweest?

In het eerste deel van deze serie over mondkapjes in de zorg, ging het over het enorme tekort aan beschermende middelen. Vandaag gaat het over hoe dit tekort heeft kunnen ontstaan.

Op 4 januari berichtte het ANP voor het eerst over een ‘mysterieuze virale longontsteking’ die in de Chinese stad Wuhan opgedoken was. Bijna drie weken later, op 24 januari, riep het Centrum voor Infectieziektenbestrijding van het RIVM het Outbreak Management Team (OMT) bij elkaar om te spreken over deze nieuwe ziekte. Een groep specialisten op het gebied van virussen en zorg boog zich over wat toen bekend was over wat toen 2019-nCoV genoemd werd en op dat moment aan 25 mensen het leven gekost had. In Europa werd de kans op een uitbraak hier nog klein genoemd.

Noodzakelijke beschermingsmiddelen
In het advies aan het ministerie van VWS werd al wel gesproken over noodzakelijke beschermingsmiddelen bij zorgmedewerkers, mocht het virus hier opduiken, maar stond niets over in Nederland aanwezige voorraden. De minister kondigde kort daarna aan een inventarisatie van beschermingsmiddelen aan. Twee weken later, op 7 februari, waarschuwde het hoofd van de WHO dat er een wereldwijd tekort aan beschermend materiaal, waaronder mondkapjes, dreigde.

Noodklok werd geluid
Eind februari meldde het OMT dat er in Nederland problemen waren met de beschikbaarheid van mondmaskers. Maar in antwoorden op kamervragen van minister Bruins op 2 maart werd gesproken over leveranciers die op uitzonderingen na konden voldoen aan de vraag, en over ziekenhuizen die eerst elkaar moesten helpen als er een een tekort aan mondkapjes ontstond. Via een te starten Europese offerte procedure zou Nederland op lange termijn een extra voorraad aan kunnen leggen. Dat de tekorten later die maand zo nijpend zouden worden, leek toen niet voorzien. Maar drie dagen later werd in een kamerdebat door verschillende fracties al de noodklok geluid over tekorten aan mondkapjes.

Op 12 en 26 maart werden moties door de Tweede Kamer aangenomen zonder één tegenstem, waarin opgeroepen werd beschermingsmiddelen voor alle zorgmedewerkers, inclusief thuiszorgmedewerkers en wijkverpleegkundigen te regelen, maar toen was dit al niet meer op korte termijn te realiseren.

Uitgebreid beleidsdraaiboek
Deskundigen gingen er al decennia vanuit dat er een grote kans was dat Nederland een keer hard geraakt zou worden door een pandemie. In 2004 is er een uitgebreid beleidsdraaiboek opgesteld voor een mogelijke grieppandemie, waarin veel voorspelde maatregelen nu te zien zijn. Wat met het advies om na te denken over het aanleggen van grote voorraden mondneusmaskers (die vraag was gericht op gebruik door gewone burgers) is niet duidelijk. Duidelijk is wel dat er niet een grote strategische voorraad ergens lag.

20 miljoen beademingsapparaten
Vanaf januari waren Nederlandse ondernemers druk met de uitvoer van mondmaskers vanuit Europa naar China, waar de vraag enorm gestegen was. Eind januari importeerde China in een etmaal 20 miljoen beademingsapparaten en mondkapjes uit de hele wereld. Norman de Vos van het logistieke bedrijf FOX Global zegt: 'Ik werd door de Chinese ambassade benaderd en we hebben mondmaskers en andere hulpgoederen hier ingekocht en naar China gevlogen.' De vraag steeg snel, omdat in veel Aziatische landen massaal mondkapjes gedragen worden door burgers. Tegelijkertijd waren er problemen met de productie door de maatregelen om verspreiding van de ziekte te voorkomen.

7 februari stuurde de Chinese ambassadeur een verzoek naar het Nederlandse ministerie voor Buitenlandse Zaken om te helpen met de uitvoer van een vlucht vol hulpmiddelen voor China. De hulp werd verleend. Miljoenen mondkapjes en ander beschermingsmateriaal werden op 10 februari van Nederland, een land zonder eigen productie, naar China gevlogen.

'Geen voorraden van beschermingsmiddelen'
De verspreiding van het virus over de wereld is te zien in een prachtige animatie van de New York Times. Toen het virus Nederland bereikte en er een wereldwijde pandemie uitbrak, bleek al snel dat er op allerlei plekken een tekort aan beschermend materiaal te zijn. Hans Buijing, directeur van brancheorganisatie ZorgthuisNL: 'Er zijn geen voorraden van beschermingsmiddelen, omdat daar geen financiering voor is. Men vertrouwde erop dat de overheid wel beschermingsmiddelen voor noodgevallen op voorraad zou hebben. Het probleem is dat niemand zich hiervoor verantwoordelijk voelde en in wilde investeren. Het was al jaren duidelijk bij deskundigen dat er een pandemie uit kon breken. Het is wonderlijk dat er niet een grote voorraad beschermingsmiddelen ergens klaar lag.'

De productie van mondkapjes is de afgelopen decennia grotendeels naar China verplaatst. “Zolang alles goed gaat, zit je voor een dubbeltje op de eerste rang. Maar als de wereld onder spanning komt, zoals nu, zie je de keerzijde: niemand deelt zijn spullen meer,” zei hoofd medische microbiologie aan het Radboudumc Heiman Wertheim daarover in NRC.

Geen geld beschikbaar
'De markt heeft geen langetermijnverantwoordelijkheid. Een risico dat we met z’n allen hebben genomen.' In datzelfde artikel zegt hoogleraar besturen van veiligheid Ira Helsloot: 'Onze voorbereidingen op een pandemie zijn vooral symbolisch geweest. Er zijn allerlei plannen voor geschreven, maar in materiële zin waren we niet voorbereid.' De oorzaak: er was geen geld beschikbaar voor het aanleggen van voorraden beschermingsmiddelen.

Cowboymarkt
Sywert van Lienden kwam er als toezichthouder in een zorginstelling achter dat er voor het personeel geen mondkapjes te krijgen waren. 'Van de overheid kregen we geen reactie op ons verzoek. Toen ben ik gaan kijken of ik zelf wat op kon zetten om mondkapjes te importeren in samenwerking met het bedrijfsleven, omdat er op zoveel plekken in de zorg tekorten zijn. We richten ons alleen op filterende maskers van met FFP-2 vergelijkbare kwaliteit, het Chinese NK95. Het is een cowboymarkt, 95% van de aangeboden mondkapjes is nep. Er worden in Nederland mondkapjes aangeboden met wc-papier als filter. Kwaliteitscontrole en het verschepen per vliegtuig en door de douane krijgen is heel moeilijk op dit moment. Ik weet niet of het tekort in Nederland nog in te lopen is met kwalitatief goede spullen. De prijzen verschuiven van dag tot dag. Door de schaarste krijgen malafide handelaren veel ruimte.'

Eigen productielijn
Door de overheid is op 17 maart een landelijke lijn vanuit het ministerie van VWS en 24 maart een Landelijk Consortium Hulpmiddelen (LCH) met meer dan honderd medewerkers opgezet om mondkapjes en andere medische hulpmiddelen centraal in te kopen. De eerste levering vanuit het LCH met daarbij 1000 chirurgische maskers, vond plaats op 27 maart. Het LCH plaatst eigen orders voor een eigen luchtbrug, ontvangt en test hulpmiddelen van andere aanbieders en onderzoekt het opzetten van een eigen productielijn. Controles op kwaliteit vinden plaats in China en ook nog eens na aankomst. Tot en met 9 april leverde het LCH ongeveer 6 miljoen chirurgische maskers en meer dan 2 miljoen filterende maskers van FFP2-kwaliteit. Een groot deel daarvan kwam op 31 maart binnen. De dag daarvoor waren er nog maar 310.500 maskers van FFP2-kwaliteit uitgeleverd. De prijzen zijn gebaseerd op de marktprijs. Voor een FFP2-masker met beschermend filter betaal je €3,09 ex. BTW.

Volgens minister Van Rijn is het op de wereldmarkt ‘volstrekte bonanza,’ waarin partijen op ‘louche manieren’ aan mondkapjes komen. Er zijn 4,5 miljoen FFP2 mondkapjes en 8 miljoen chirurgische mondkapjes per week nodig voor zorgmedewerkers. Er zijn nu 107 miljoen mondkapjes besteld die in delen binnen moeten komen.

Geen rust bij zorgverleners
Maar ook de komst van het LCH heeft nog geen rust gebracht bij zorgverleners. NRC bracht naar buiten dat ziekenhuizen, brancheorganisaties en fabrikanten klagen dat de inkoop te traag op gang komt. Ook de eigen productie van mondkapjes had veel eerder op gang kunnen komen. De partijen die een overeenkomst gesloten hadden over een eigen productielijn moesten twee weken wachten op goedkeuring van de minister. Bovendien geldt die goedkeuring alleen voor de korte termijn. Doordat partijen mondkapjes op de markt weggekaapt worden voordat het LCH heeft kunnen besluiten over aankoop, blijven ziekenhuizen ook zelf mondkapjes inkopen, waarmee ze in feite concurreren met het LCH.