Jouw belastingcenten: De toeslagenrommel, moet het systeem weg?

Belastingen, aftrekposten en toeslagen: we hebben er nogal wat. Maar waar zijn ze precies goed voor en waar komen ze vandaan? In Jouw belastingcenten nemen we elke keer een andere toeslag of belasting onder de loep. Deze keer: de toeslagenrommel.

Zullen de toeslagen een historische voetnoot worden, door latere generaties beschouwd als een politiek ongeluk? De laatste tijd roepen steeds meer stemmen dat het huidige systeem weg moet.

Het vooraf uitbetalen en later terugeisen van geld helpt mensen alleen maar de schulden in, vindt De Vereniging van Nederlandse Gemeenten. De cijfers zijn ook heftig: Jaarlijks worden toeslagen 15 miljoen keer teruggeëist van gezinnen vanwege foute uitbetalingen, volgens onderzoek van de Rekenkamer.

Dat de toeslagen weg moeten, menen ook politici Eppo Bruins (CU) en Steven van Weyenberg (D66). In december stemde de Tweede Kamer voor hun motie die wil doorgronden of en hoe dit zou kunnen gebeuren.

Toeslagen zouden belastingen eerlijker maken
Toeslagen bestaan pas sinds 2006. Daarvoor hadden burgers met een laag inkomen te maken met inkomensafhankelijke subsidies en premies om hun huur en zorgverzekering te kunnen betalen. Met toeslagen zou het belastingstelsel eerlijker worden; mensen met een klein inkomen zouden meer geld overhouden.

De invoering van toeslagen werd bedacht toen de grote belastingherziening van 2001 net achter de rug was. De fiscus moest nu voor het eerst geld uitbetalen aan burgers.

"Deze taak kreeg de Belastingdienst opgedragen en ze waren nog niet goed bijgekomen van die grote herziening", vertelt museumconservator Anne-Marieke van Schaik bij het Belasting & Douane Museum in Rotterdam. "De expertise van een uitkeringsinstantie zoals het UWV ontbrak, de ICT-systemen waren verouderd en de automatisering liep niet lekker."

Moeten de toeslagen in de prullenbak?
Over de gevolgen hiervan lezen we al jaren. Gezinnen die onterecht als criminelen worden weergegeven door de fiscus, de Bulgarenfraude en vragen over strafvervolging voor staatssecretaris Menno Snel zijn brokstukken uit de langlopende toeslagenaffaire.

Moeten de toeslagen de prullenbak in? "Op zich is het een prima systeem als je grote inkomensverschillen tegen wil gaan", zegt Arjan Lejour, programmaleider publieke financiën bij het Centraal Planbureau (CPB) en hoogleraar belastingen aan Tilburg University.

Om te voorkomen dat je vijftien miljoen keer geld moet terugvragen, zou de fiscus de toeslagen beter kunnen baseren op het belastbaar inkomen van het afgelopen jaar - niet zoals nu op een geschat inkomen in het lopende jaar, stelt de hoogleraar. Dat vergt ook een mechanisme om onrecht tegen te gaan, mocht iemand een jaar opeens veel meer of minder gaan verdienen.

Afschaffen zorgtoeslag eenvoudig op te lossen
Maar de zorgtoeslag kan volgens Lejour wel weg.

"Dat kun je relatief eenvoudig oplossen binnen het belastingstelsel: verlaag de inkomstenbelasting voor de lagere inkomens", zegt de hoogleraar, aangezien alle huishoudens met lagere inkomens nu zorgtoeslag ontvangen. "Dan wordt het systeem overzichtelijker voor mensen."

Wie ooit een toeslag heeft ontvangen, is het misschien opgevallen dat toeslagen worden uitgekeerd aan - en berekend op basis van - gezinnen, maar belasting wordt geïnd op individueel niveau.

Dit is niet logisch, vindt Bas Jacobs, hoogleraar economie en overheidsfinanciën bij de Erasmus universiteit in Rotterdam. Om die rommel op te ruimen, moeten belastingen en toeslagen allereerst op dezelfde manier worden berekend, vindt de hoogleraar. "Zowel belastingen als toeslagen zouden zowel op individueel inkomen als huishoudinkomen moeten worden gebaseerd", zegt Jacobs.

Negatieve belasting
De hoogleraar heeft een tweede, wat revolutionairder idee om de toeslagensituatie te verbeteren: negatieve belasting. Met andere woorden betekent dit dat de Belastingdienst ook belasting kan uitbetalen, in plaats van alleen maar te innen. Mensen die niet genoeg verdienen om (volledig) gebruik te maken van de arbeidskorting en alle andere kortingen zouden hiervoor in aanmerking komen. "Voor deze groep hebben ze de toeslagen bedacht", meent Jacobs.

Het liefst wil de hoogleraar álle toeslagen en kortingen vervangen door één toeslag of belastingkorting. "Het maakt niet uit hoe het heet. Mensen moeten bij één loket terecht kunnen."

Of hij dit ziet gebeuren?

"Dat het nu zo ingewikkeld is geworden, is geen reden om Kafka te laten winnen", zegt Jacobs. Hij vertelt dat het hem een halve dag duurde om uit te vogelen op hoeveel huurtoeslag een vriendin van hem recht heeft. "En ik ben hoogleraar economie! Het zal zeker niet eenvoudig zijn, maar het stelsel móet eenvoudiger."