Antidepressiva vaak 'offlabel' voorgeschreven

Antidepressiva zijn voor patiënten met een ernstige depressie zeer belangrijk. De middelen worden echter heel vaak voorgeschreven voor andere klachten, waarvoor het eigenlijk niet bedoeld is. In meer dan de helft van de gevallen doet de huisarts dit en komt er geen psychiater bij aan te pas, zo blijkt uit een enquête die Radar deed. Hoe kan het dat antidepressiva ondanks alle twijfel en bijwerkingen toch zo massaal worden voorgeschreven?

'Door psychiaters wordt vaak gezegd "slik dan maar even zo'n pilletje, het is vergelijkbaar met een paracetamol". Maar dat is absoluut niet waar', vertelt arts-epidemioloog en medicijndeskundige Dick Bijl. Hij doet onderzoek naar studies en schreef onlangs een boek over antidepressiva en depressie. Volgens Bijl worden antidepressiva veel te veel voorgeschreven. Een voorbeeld hiervan is de 44-jarige Ewout Kattouw. Hij kampte als kind al met angstklachten en hij heeft depressieve periodes. Op zijn achttiende gaat hij hiervoor naar de huisarts. 'Hij wilde mij antidepressiva voorschrijven. De huisarts vertelde dat hij hele goede resultaten met het middel Efexor had. Twintig minuten later stond ik alweer buiten met een recept voor het antidepressivum.'

Overweeg je te stoppen met antidepressiva? Let dan op!
Raadpleeg altijd je arts of behandelaar als je wil stoppen met het gebruik van een antidepressivum.

Bijwerkingen
Ewout denkt met deze pillen de oplossing te hebben, maar helaas worden zijn klachten alleen maar erger. 'Al heel snel kreeg ik symptomen waar ik nog nooit last van had, maar ik dacht toen dat ik zelf steeds zieker werd, en ik dacht dat de medicijnen blijkbaar hun werk nog niet goed deden.' Hij krijgt regelmatig andere antidepressiva voorgeschreven, maar niets lijkt te helpen. Ewout vertelt: 'De depressie werd erger en ik kreeg slaapproblemen. Ik kwam ook niet meer goed in slaap. Ik werd veel onrustiger, dus ik kon moeilijk stil zitten. En ja, het werd ook chaotischer in mijn hoofd.'

Ewout is niet de enige die te maken heeft met bijwerkingen. We deden een enquête onder ongeveer 8000 mensen die antidepressiva gebruiken of hebben gebruikt. Uit de enquête blijkt dat 63% weleens bijwerkingen van antidepressiva heeft ervaren. De uitslag is hier te lezen:

Antidepressiva via de huisarts: alternatieve behandelopties blijven vaak onderbelicht

In de praktijk
'In de richtlijn voor de huisarts van het Nederlands Huisartsen Genootschap, staat dat in principe voorlichting en psychologische steun de eerste behandelkeuzes zijn en pas als je er daarmee niet uitkomt, dan kun je overwegen of je een antidepressivum mag uitgeven. Ik heb niet de indruk dat dit in de praktijk gebeurt', vertelt Dick Bijl.

Ook hoogleraar klinische psychologie Pim Cuijpers is verbaasd dat antidepressiva zo vaak worden voorgeschreven. 'We weten niet hoe antidepressiva uitpakken in de hersenen en hoe je een depressie aanpakt. We weten ook niet precies wat er allemaal op lichamelijk niveau gebeurt, dus dat is wel een risico wat je neemt.'

Uit onze enquête blijkt namelijk dat de bijwerkingen vrij ernstig kunnen zijn. 46% voelde bijvoorbeeld minder emotie of kreeg een afgevlakte belevenis, 7% had destructieve gedachten en 12% kreeg zelfs suïcidale gedachten. Ook bij Ewout gebeurt dit. 'Toen ik antidepressiva ging slikken, kwam als het ware de dood in mijn kop. Ik kon daar ook niet tegen vechten. Het was constant een soort van gedachte dat ik dood wilde en ik kon geen weerstand tegen de gedachte bieden', vertelt Ewout. Voordat hij begon met het slikken antidepressiva had hij hier geen last van.

'Juist omdat ze zo gevaarlijk zijn, dienen we er veel zorgvuldiger mee om te gaan. De schietpartijen in VS op scholen en ook in de andere openbare ruimtes worden steeds vaker in verband gebracht met het gebruik van antidepressiva', vertelt medicijndeskundige Bijl.

Off-label voorschrijven
Zo'n 1 miljoen mensen in Nederland slikken deze medicijnen, maar van deze mensen is lang niet iedereen depressief. Hoe kan dit? Je zou denken dat antidepressiva alleen wordt voorgeschreven aan mensen met een depressie, maar uit de enquête blijkt dat 17% het kreeg voor een burn-out, 22% tegen vermoeidheid en/of slaapproblemen en 9% voor een rouwproces. 'Off-label voorschrijven' wordt dit genoemd. Dat is het voorschrijven van een geneesmiddel voor een indicatie waarvoor het middel niet is geregistreerd.

'Ik zou terughoudend zijn met het voorschrijven. Antidepressiva is alleen ontwikkeld voor depressies en angststoornissen, er is weinig onderzoek naar andere aandoeningen gedaan. We weten dat de effecten van antidepressiva niet zo heel groot zijn', vertelt Cuijpers.

Volgens Cuijpers zouden mensen die kampen met een milde depressie meer baat hebben bij therapie. Klachten kunnen ook vanzelf overgaan, zonder het slikken van medicatie. 'De kans dat mensen beter worden van depressie is ongeveer 25 procent na drie maanden en ongeveer 50 procent na een jaar. Dus bij milde tot matige depressies moet je eigenlijk zo weinig mogelijk pillen voorschrijven en mensen zo snel mogelijk naar therapie toesturen,' zegt Cuijpers.

'Ontwaakt uit coma'
Ook Ewout heeft het idee dat therapie hem meer zou hebben geholpen dan medicijnen. 'Ik had de middelen nooit moeten krijgen. Het laatste jaar besef ik me dat ook eigenlijk heel erg. Waar heb ik al die jaren gezeten met mijn hoofd? Dat besef doet echt zeer. Het is een soort van rouwverwerking. Mijn leven heeft stilgestaan.' Hij heeft het gevoel dat hij uit een soort van coma ontwaakt is. 'Als ik om mij heen kijk zie ik dingen anders. Het aan mij geven van antidepressiva is helemaal verkeerd uitgepakt', zegt Ewout.

Na ruim 20 jaar antidepressiva slikken besluit Ewout in 2018 dat hij van de medicatie af wil. Maar dit gaat niet makkelijk. 'Licht en geluid kon ik heel moeilijk verdragen. Ik kreeg ernstige slaapproblemen en nachtmerries. Ik ging veel zweten en kreeg aanvallen, tintelingen door mijn hele lichaam. Ik had het gevoel dat mijn huid in brand stond', vertelt hij. Het duurt maar liefst 14 maanden voordat Ewout helemaal is gestopt. De afbouwverschijnselen zijn voor veel mensen een drempel om te stoppen. Uit onze enquête blijkt dat van de mensen die op dit moment nog steeds antidepressiva slikken, 43% niet is gestopt, omdat de klachten terugkomen.

'Je komt als het ware in een nieuw evenwicht terecht. Als je met de medicatie stopt, dan wordt dat evenwicht verstoord en dan word je weer teruggeworpen op je oude staat', vertelt klinisch psycholoog Cuijpers. 'Psychiaters zijn geneigd om het optreden van die klachten te koppelen aan de terugkeer van de depressie, maar dat is iets heel anders. De klachten die optreden zijn onthoudingsverschijnselen van het gebruik van die antidepressiva', zegt arts-epidemioloog Bijl.

Initiatief om te stoppen antidepressiva
Ewout heeft zelf besloten om te stoppen met de antidepressiva en dat komt vaker voor. In onze enquête geeft 72% aan zelf het initiatief te hebben genomen om te stoppen, slechts in 5% gaf de behandelaar dit aan. Dick Bijl reageert op de resultaten: 'Dat is geen goed teken. Artsen moeten zelf de vinger aan de pols houden.'

Ewout is inmiddels 44 jaar en kampt nog steeds met de gevolgen van het jarenlang slikken van antidepressiva. 'Wat mij enorm frustreert is dat ik nu 44 ben en dat ik nu nog mijn leven moet gaan opbouwen, terwijl de meeste van mijn leeftijdsgenoten 20 jaar geleden op dat punt stonden waar ik nu sta. Dat is frustrerend!'

Geschrokken van uitslag enquête
SP-Kamerlid Henk van Gerven is geschrokken van de enquête-uitslagen en gaat Kamervragen stellen. 'Voor elke ziekte een pil is een diep ingesleten gewoonte bij artsen, terwijl dat lang niet altijd zo is. Het voorschrijven van pillen is makkelijker dan de tijd nemen voor een patiënt en kijken naar de oorzaak van de klachten. Het zou goed zijn als het huisartsenconsult wordt uitgebreid tot gemiddeld 15 minuten per patiënt', zegt hij.

Psychiater Eric Ruhé benadrukt dat antidepressiva voor een groep ook kan helpen. 'Het is belangrijk om te weten dat antidepressiva bij een hele hoop mensen met een ernstige depressie veel verandering kan geven. Antidepressiva kunnen mensen ontzettend helpen. Dat is een factor wat maakt dat het veel wordt voorgeschreven. Zo hoop je als behandelaar mensen van klachten af te helpen', vertelt Ruhé.

Behandelaar schrijft antidepressiva voor, en nu?
Wat kun je zelf doen als je antidepressiva krijgt voorgeschreven door de huisarts en je twijfelt over het gebruik? Je kunt de arts/behandelaar de volgende vragen stellen:

Waar is het medicijn voor goedgekeurd?
Zijn er andere medicijnen of therapieën die zijn goedgekeurd voor de behandeling van mijn klachten?
Welke wetenschappelijke studies zijn beschikbaar om het gebruik van dit medicijn te ondersteunen bij de behandeling van mijn klachten?
Wat zijn de potentiële voordelen en risico's van het behandelen met dit antidepressivum?