Oorlog was nog nooit zo goed te volgen op het internet - wat klopt, en wat niet?

Sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne maken meerdere journalistieke redacties gebruik van openbaar toegankelijke bronnen om informatie te controleren. Zo valt te achterhalen of een een luchtgevecht boven Kyiv wel echt gebeurd is en zijn er geautomatiseerde bots op Telegram die kunnen helpen bij waarheidsvinding.

Bij de oorlog in Oekraïne komt veel informatie naar buiten. Op allerlei verschillende kanalen worden beelden van slachtoffers, ingeslagen bommen en gevechten gedeeld. "Deze oorlog onderscheidt zich van andere conflicten", zegt hoogleraar Mediastudies Mark Deuze. Op het internet is een oorlog nog nooit zo goed te volgen geweest. "Niet alleen journalisten zijn er mee bezig, maar ook veertienjarige kinderen op TikTok delen beelden."

Het is niet altijd gemakkelijk om te achterhalen of de informatie klopt of niet. Soms worden nepberichten gedeeld met als doel verwarring te zaaien of de tegenpartij de schuld te geven van iets wat niet is gebeurd.

Met behulp van openbaar toegankelijke bronnen, zoals satellietbeelden of weerberichten, is verificatie in bepaalde gevallen wel mogelijk. Deze vorm van verificatie wordt ook wel OSINT (Open Source Intelligence) genoemd.

Een OSINT-onderzoeker kan dat inzetten om te achterhalen of beelden van een bepaalde aanval wel echt hebben plaatsgevonden op de plek en het tijdstip die worden beweerd. Dat kan bijvoorbeeld door herkenningspunten in de omgeving uit de foto of video te vergelijken met de omgeving op Google Maps. Ook kan het door te kijken of het op die dag heeft geregend, als op een foto plassen water zijn te zien.

Meelezen op honderden Telegram-kanalen
Christiaan Triebert werkt als onderzoeksjournalist in het Visual Investigations team van The New York Times, dat in 2020 een Pulitzerprijs won. Mede met openbare bronnen kon destijds worden aangetoond dat Rusland Syrische ziekenhuizen bombardeerde.

Nu verifieert Triebert vooral berichten uit Oekraïne. "We monitoren honderden Telegram-kanalen, lezen mee op Twitter en worden benaderd door mensen die informatie delen. Wij controleren vervolgens wat klopt en wat niet."

Recent werkte hij mee aan een analyse van openbare radiokanalen, waarop Russische soldaten waren te horen. De opnames waren afkomstig van websites en van hobbyisten die via eigen apparatuur konden meeluisteren met radiocommunicatie. De geluidsfragmenten leverden een opvallende blik achter de schermen bij het Russische leger op.

"Ze gaven echt een goed beeld van problemen waar Russische soldaten mee kampen", zegt Triebert. "Bij het innemen van een stad waren veel problemen met communicatie, het vragen om luchtsteun en de aanvoer van water, voedsel en benzine. Er is zo veel informatie beschikbaar, ook via dit soort kanalen."

Soms werkt het onderzoek juist andersom en toont het aan dat iets niet klopt. Het Oekraïense ministerie van Defensie plaatste een video op Twitter waarop te zien was dat een Oekraïense piloot een Russisch militair vliegtuig neerschoot. "De video leek echt, maar was hartstikke nep", zegt Triebert. "Het komt uit een computerspel, waarbij je de camera op de grond kan zetten zodat het lijkt alsof het vanaf de grond is gefilmd."