Rutte zwaar beschadigd na debat over Omtzigt-notitie, nieuw premierschap onzeker

VVD-leider en demissionair premier Mark Rutte heeft nog net voldoende steun in de Tweede Kamer om aan te blijven, maar het parlement heeft hem voorlopig vleugellam gemaakt. Een ruime meerderheid steunde donderdagnacht de oproep van D66 en het CDA dat Rutte niet zomaar het vertrouwen en het voortouw krijgt in de verdere formatie.

Rutte liep donderdag grote politieke schade op vanwege zijn rol in de notitie waarop 'positie Omtzigt, functie elders' stond. Een motie van wantrouwen, waarbij een bewindspersoon wordt opgeroepen te vertrekken, haalde maar liefst 72 stemmen.

Dat betekent dat Rutte kan blijven zitten, maar de vraag is in welke hoedanigheid. Want D66 en CDA, samen met de VVD en CU de enige partijen die het vertrouwen in Rutte niet opzegden, zien het nog nauwelijks in de VVD-leider zitten.

"Ik keur af dat Rutte over Omtzigt heeft gesproken. Ik heb mijn twijfels over de ontkenning en over de verdediging vandaag", zei D66-leider Sigrid Kaag. Het vertrouwen van haar in Rutte heeft "een forse deuk" opgelopen. "De afstand tussen hem en mij is groter geworden."

"Wat een blamage, van A tot Z", vatte CDA-voorman Wopke Hoekstra de situatie samen. "Het is een buitengewoon onbevredigend debat."

Daarom dienden Kaag en Hoekstra een motie van afkeuring in tegen Rutte. Het zware parlementaire middel, dat tegen een motie van wantrouwen aan schuurt, werd op Ruttes VVD na door iedereen gesteund.

D66 en CDA hadden Rutte naar huis kunnen sturen
De partijen hadden Rutte ook naar huis kunnen sturen als zij de motie van wantrouwen van PVV-leider Geert wilders hadden gesteund, maar dat was net een brug te ver. Toch kreeg de oproep steun van veel partijen, onder andere van Lilian Marijnissen (SP), Jesse Klaver (GroenLinks) en Lilianne Ploumen (PvdA). Allemaal mogelijke coalitiepartners van Ruttes VVD.

CU-leider Gert-Jan Segers steunde de oproep alleen niet omdat we in een crisis zitten. "Dat weegt zwaarder", zei Segers. Uiteindelijk kreeg Rutte steun van de 'oude' coalitiepartijen en kroop zo door het oog van de naald.

Rutte haalde woede Kamer op de hals
Sinds Kajsa Ollongren, oud-verkenner en demissionair D66-minister van Binnenlandse Zaken, vorige week donderdag werd gefotografeerd met een notitie onder haar arm waarop stond 'positie Omtzigt, functie elders', is de formatie op een zijspoor beland.

Rutte haalde zich de woede van de Kamer op de hals vanwege zijn rol hierin.

Partijen wilden opheldering over de betreffende zin over Omtzigt, want verkenners, lijsttrekkers of ambtenaren gaan niet over de positie van gekozen volksvertegenwoordigers.

Hoewel alle lijsttrekkers en de oud-verkenners vorige week bezwoeren dat zij hier niets mee te maken hadden, bleek dit donderdagmiddag opeens anders te liggen.

Rutte had het in zijn gesprek met de verkenners namelijk wél over Omtzigt gehad. "Je moet wat met Omtzigt: minister maken", stond er in het gespreksverslag tussen de VVD-leider en de oud-verkenners.

Verkeerde herinnering
De Kamer was woest. Op camera benadrukte Rutte eerder dat hij het niet over Omtzigt heeft gehad.

De documenten kwamen sowieso met veel moeite boven water, onder andere vanwege het tegenstribbelen van Rutte. Deed de VVD-leider dat omdat uitgerekend hij het over Omtzigt heeft gehad?

Het lag anders volgens Rutte: "Ik heb mij dat achteraf verkeerd herinnerd." Het is niet voor het eerst dat de premier zich iets niet kan herinneren en dat hem dat politiek goed uitkomt.

Het leidde dan ook tot ongeloof in de Kamer. "Hoe denkt deze minister-president nog geloofwaardig door te kunnen?", zei SP-leider Lilian Marijnissen. Lilianne Ploumen (PvdA): "Dit voorval riekt naar misbruik van macht." PVV-voorman Geert Wilders noemde Rutte "een geboren leugenaar".

Ook irritatie over "via via"-inlichtingen
De woede richtte zich daarna nog op een ander punt. Rutte had donderdagochtend om 7.30 uur "via via" te horen gekregen dat hij Omtzigt had genoemd en dat dit was terug te lezen in het verslag dat die middag naar de Kamer zou worden gestuurd.

Kennelijk kreeg Rutte belangrijke informatie in deze verkenningsfase van de formatie eerder dan alle andere Kamerleden, want de overige fractievoorzitters konden hun gespreksverslag pas vanaf 9.00 uur inzien.

De ambtelijke staf die de formatie ondersteunt, zijn gestationeerd op Algemene Zaken, het ministerie van Rutte.

'Dit werpt een schaduw over de formatie'
Dit raakte dus een breder punt. "Hoe kunnen we vertrouwen hebben in het formatieproces als Rutte via via informatie krijgt?", vroeg DENK-leider Farid Azarkan. CDA-leider Wopke Hoekstra: "Dit werpt een schaduw vooruit op het formatieproces van heb ik jou daar."

De VVD-leider wilde zijn bron alleen niet prijsgeven. "Dat is vertrouwelijk", zei hij. De Kamer probeerde nog urenlang tevergeefs om erachter te komen wie Rutte vroegtijdig had ingeseind over zijn gespreksverslag.

De huidige verkenners Wouter Koolmees (D66) en Tamara van Ark (VVD) werden er speciaal voor naar het parlement geroepen, maar ook zij hadden geen antwoord.

Rutte bood de Tweede Kamer diep in de nacht uiteindelijk zijn excuses aan, hopend dat het een eerste stap is om vertrouwen in de politiek te herstellen. "In het bijzonder Pieter Omtzigt", aldus Rutte.